Meslek Hastalığı Nedir? 5 Tipte Meslek Hastalığı Grupları

Çalışma hayatı, bireylerin yaşamlarını sürdürebilmeleri için vazgeçilmez bir unsur olsa da, bazen sağlık üzerinde olumsuz etkiler yaratabilir. Bu etkilerden biri de “meslek hastalığı” olarak karşımıza çıkar. Peki, meslek hastalığı nedir ve çalışanlar ile işverenler açısından ne anlama gelir? Bu yazıda, meslek hastalığının tanımından hukuki boyutlarına, türlerinden korunma yollarına kadar merak edilen tüm detayları ele alacağız.

Meslek Hastalıkları Tanımı

Meslek hastalığı tanımı, en genel anlamıyla, çalışanın işyerindeki faktörlerin etkisiyle zamanla ortaya çıkan sağlık sorunlarıdır. Bu tanımın temelinde, hastalığın kaynağı ile yapılan iş veya çalışma koşulları arasında doğrudan bir neden-sonuç ilişkisi (illiyet bağı) bulunması yatar. Yani, hastalık işyerindeki fiziksel, kimyasal, biyolojik, ergonomik veya psikososyal etkenlere maruziyet sonucu gelişmelidir.  

Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO) gibi kuruluşlar da meslek hastalıklarını benzer şekilde, zararlı bir etken ile çalışılan işe özgü, kanıtlanabilir bir neden-sonuç ilişkisi bulunan hastalıklar grubu olarak tanımlar.  

Türkiye’deki yasal çerçeveye baktığımızda ise iki temel kanun öne çıkar:

1. 5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu (SSGSSK): Bu kanunun 14. maddesi, meslek hastalığını sosyal güvenlik hakları açısından tanımlar: “Sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin niteliğinden dolayı tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, bedensel veya ruhsal engellilik halleri”. Bu tanım, SGK yardımları için yasal zemini oluşturur.  
2. 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu (İSGK): Bu kanunun 3. maddesi ise meslek hastalığını, “mesleki risklere maruziyet sonucu ortaya çıkan hastalık” olarak daha risk odaklı bir şekilde tanımlar. Bu tanım, işverenlerin önleyici tedbir alma sorumluluğunu vurgular.  

Meslek hastalıkları, genellikle ani bir olay sonucu değil, belirli bir zaman dilimi içinde, zararlı etkene tekrarlayan veya sürekli maruziyet sonucu yavaş yavaş gelişir. Bu süre, haftalardan başlayıp on yıllara kadar uzayabilir. Bu durum, meslek hastalığını ani gelişen iş kazasından ayıran temel farklardan biridir.  

SGK Meslek Hastalıkları Listesi ve Tazminat

Bir hastalığın SGK tarafından meslek hastalığı olarak kabul edilmesi için genellikle “Çalışma Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranı Tespit İşlemleri Yönetmeliği”nin Ek-2’sinde yer alan sgk meslek hastalıkları listesi‘nde tanımlanmış olması beklenir. Ancak bu liste sınırlayıcı değildir; listede olmayan bir hastalık da, işle nedensellik bağı tıbben kanıtlanırsa ve Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık Kurulu tarafından onaylanırsa meslek hastalığı sayılabilir.  

Peki, meslek hastalığı tazminatı ne kadar? Bu sorunun net bir cevabı olmamakla birlikte, süreç şu şekildedir:

• SGK Yardımları: İşverenin kusurundan bağımsız olarak, SGK tarafından geçici veya sürekli iş göremezlik ödeneği/geliri, malullük aylığı, ölüm geliri gibi yardımlar sağlanır. Sürekli iş göremezlik geliri için en az %10, malullük aylığı için en az %60 meslekte kazanma gücü kaybı gerekir.  
• İşverenden Tazminat: İşverenin iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini almada kusurlu olduğu durumlarda, SGK yardımlarına ek olarak işverene karşı İş Mahkemelerinde maddi ve manevi tazminat davası açılabilir. Maddi tazminat hesaplanırken işçinin meslekte kazanma gücü kaybı oranı, tarafların kusur oranları, işçinin geliri, yaşı gibi faktörler ve SGK tarafından bağlanan gelirin peşin değeri dikkate alınır. Manevi tazminat ise yaşanan acı ve ızdırap için hakim tarafından takdir edilir.  

Meslek Hastalığı Raporu Nasıl Alınır?

Meslek hastaligi raporu nasil alinir sorusunun yanıtı birkaç adımdan oluşur:

1. Başvuru/Sevk: Sigortalı, işveren veya işyeri hekimi tarafından SGK İl Müdürlüğü/Merkezi’ne başvurularak veya doğrudan SGK tarafından yetkilendirilmiş sağlık kuruluşlarına (Meslek Hastalıkları Hastaneleri, Eğitim ve Araştırma Hastaneleri, Devlet Üniversitesi Hastaneleri) gidilerek süreç başlatılır.  
2. Muayene ve Tetkikler: Yetkili hastanede detaylı çalışma öyküsü alınır, fizik muayene yapılır ve gerekli laboratuvar, görüntüleme gibi tetkikler uygulanır.  
3. Sağlık Kurulu Raporu: Hastane sağlık kurulu, tüm bulguları değerlendirerek hastalığın tanısını, mesleki nedenlerle ilişkisini ve meslekte kazanma gücü kayıp oranını içeren bir rapor düzenler.  
4. SGK Sağlık Kurulu Değerlendirmesi: Hastane raporu ve ekleri SGK Sağlık Kurulu’na gönderilir. Kurul, yasal mevzuat ve yönetmelikler çerçevesinde dosyayı inceler, gerekirse işyeri denetim raporlarını da dikkate alır ve hastalığın meslek hastalığı olup olmadığına, sürekli iş göremezlik oranına ve bağlanacak gelirlere nihai olarak karar verir.  
5. İtiraz: SGK Sağlık Kurulu kararına karşı Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık Kurulu’na, ardından İş Mahkemesi’ne itiraz edilebilir.  

Türkiye’de bildirilen meslek hastalığı vaka sayısı, uluslararası tahminlerin oldukça altındadır. Bu durum, tanı ve bildirim süreçlerindeki zorluklar, farkındalık eksikliği ve diğer faktörler nedeniyle ciddi bir eksik bildirim sorunu olduğunu göstermektedir.  

Meslek Hastalıkları Grupları ve Özellikleri

Meslek Hastalığı Grupları Nelerdir? Türkiye’de meslek hastalıkları, Çalışma Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranı Tespit İşlemleri Yönetmeliği Ek-2 listesine göre, hastalığa neden olan etkene bağlı olarak 5 ana grupta sınıflandırılır. Bu meslek hastalıkları grupları (a, b, c, d, e) şunlardır:  

Grup A – Kimyasal Maddelerle Olan Meslek Hastalıkları

Bu grup, işyerinde bulunan ağır metaller (kurşun, civa, krom vb.), çözücüler (benzen, toluen vb.), gazlar, asitler, alkaliler, pestisitler gibi kimyasal maddelere maruziyet sonucu ortaya çıkan hastalıkları kapsar. Bu maddeler solunum, cilt veya sindirim yoluyla vücuda girerek zehirlenmelere, solunum ve cilt hastalıklarına, sinir sistemi bozukluklarına, kan hastalıklarına (lösemi gibi) ve çeşitli kanser türlerine neden olabilir. Kimya sanayi, boya, tarım, metal kaplama gibi sektörler risk altındadır.  

Grup B – Mesleki Cilt Hastalıkları

İşyerindeki kimyasal (deterjan, solvent vb.), fiziksel (sürtünme, sıcak/soğuk, UV ışını) veya biyolojik (bakteri, mantar) etkenlere bağlı olarak gelişen cilt rahatsızlıkları bu grupta yer alır. Kontakt dermatit (tahriş veya alerjiye bağlı), egzama, akne, kurdeşen, kimyasal yanıklar ve cilt kanserleri örnek olarak verilebilir. Temizlik, sağlık, kuaförlük, metal işleme gibi sektörlerde sık görülür.  

Grup C – Pnömokonyozlar ve Diğer Mesleki Solunum Sistemi Hastalıkları

Bu grup, havada bulunan zararlı inorganik tozlar (silika, kömür, asbest vb.), organik tozlar (pamuk, un, küflü saman vb.) veya kimyasal gaz/buhar/dumanların solunması sonucu ortaya çıkan akciğer ve solunum yolu hastalıklarını içerir. Pnömokonyozlar (silikozis, asbestozis, kömür işçisi pnömokonyozu), mesleki astım, bisinozis, çiftçi akciğeri, KOAH gibi hastalıklar bu gruptadır. Madencilik, inşaat, tekstil, tarım gibi sektörler yüksek risk taşır.  

Grup D – Mesleki Bulaşıcı Hastalıklar

Çalışanın mesleği gereği bakteri, virüs, mantar veya parazit gibi biyolojik etkenlere maruz kalması sonucu gelişen enfeksiyon hastalıklarıdır. Tüberküloz (verem), Hepatit B/C, HIV/AIDS, bruselloz (Malta humması), şarbon, kuduz gibi hastalıklar bu gruba örnektir. Sağlık çalışanları, laboratuvar personeli, tarım ve hayvancılıkla uğraşanlar, veterinerler risk altındadır.  

Grup E – Fiziksel Etkenlerle Olan Meslek Hastalıkları

İş ortamındaki gürültü, titreşim, yüksek/alçak basınç, iyonlaştırıcı veya iyonlaştırıcı olmayan radyasyon, aşırı sıcak veya soğuk gibi fiziksel etkenlere maruziyet sonucu oluşan hastalıklardır. Gürültüye bağlı işitme kaybı, titreşime bağlı beyaz parmak hastalığı veya bel sorunları, vurgun (dekompresyon hastalığı), sıcak çarpması, donma, radyasyon hastalıkları (kanser, katarakt vb.) bu grupta yer alır. İnşaat, madencilik, sanayi, ulaşım, sağlık gibi sektörlerde çalışanlar risk altındadır.  

Maruziyet Süresi ve Risk Faktörleri

Meslek hastalığının tespitinde iki önemli süre kavramı vardır:

1. Maruziyet Süresi: Maruziyet süresi nedir? Bu süre, zararlı etkenle temasın başlamasıyla hastalık belirtilerinin ortaya çıkması için gereken en az süreyi ifade eder. Yönetmelikte bazı hastalıklar için asgari maruziyet süreleri belirlenmiştir. Örneğin, pnömokonyoz için ilgili tozlu ortamda en az 3 yıl çalışma , gürültüye bağlı işitme kaybı için gürültülü işte en az 2 yıl veya 85 dB(A) üzeri gürültüde en az 30 gün çalışma şartı aranabilir.  
2. Yükümlülük Süresi: Bu süre, sigortalının hastalığa neden olan işinden fiilen ayrıldığı tarih ile hastalığın ortaya çıktığı tarih arasında geçebilecek en uzun süredir. Hastalığa göre değişir; örneğin silikoz için 10 yıl, bisinoz için 3 yıldır. Yükümlülük süresi aşılsa bile, hastalık kesin olarak tespit edilir ve işle bağlantısı kanıtlanırsa, Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık Kurulu onayı ile hastalık yine de meslek hastalığı sayılabilir.  

Meslek hastalıklarına yol açan başlıca risk faktörleri şunlardır:

• Kimyasal Faktörler: Ağır metaller, solventler, gazlar, asitler, alkaliler, pestisitler, endüstriyel tozlar.  
• Fiziksel Faktörler: Gürültü, titreşim, aşırı sıcak/soğuk, yüksek/alçak basınç, iyonlaştırıcı/iyonlaştırıcı olmayan radyasyon, yetersiz aydınlatma.  
• Biyolojik Faktörler: Bakteriler, virüsler, mantarlar, parazitler.  
• Ergonomik Faktörler: Tekrarlayıcı hareketler, ağır yük kaldırma/taşıma, uygunsuz çalışma duruşları, yetersiz dinlenme araları, ergonomik olmayan alet/ekipman kullanımı. Uzun çalışma saatleri ve tekrarlayan hareketler özellikle kas-iskelet sistemi hastalıkları için önemli risklerdir.  
• Psikososyal Faktörler: İş stresi, mobbing (psikolojik taciz), uzun/düzensiz çalışma saatleri, iş güvencesizliği, monoton iş, sosyal destek eksikliği. Bu faktörlere bağlı ruhsal sorunlar (depresyon, tükenmişlik vb.) ILO tarafından tanınsa da, Türkiye’deki resmi listede ayrı bir kategori olarak yer almamaktadır.  

Meslek Hastalığı Raporu ve Tazminat Süreci

Daha önce değindiğimiz gibi, meslek hastalığı raporu nasıl alınır sorusunun cevabı, SGK’ya başvuru, yetkili hastanede muayene ve tetkikler, sağlık kurulu raporu düzenlenmesi ve son olarak SGK Sağlık Kurulu’nun bu raporu inceleyerek nihai kararı vermesi adımlarını içerir. Bu süreçte çalışma öyküsü, tıbbi belgeler ve gerekirse işyeri inceleme raporları önemli rol oynar.  

Tazminat hakkı ise iki yönlüdür:

1. SGK Yardımları: Meslek hastalığı tespit edilen sigortalıya, işverenin kusuruna bakılmaksızın, sürekli veya geçici iş göremezlik ödeneği/geliri, malullük aylığı, ölüm halinde hak sahiplerine gelir bağlanması gibi yardımlar yapılır.  
2. İşverenden Tazminat: İşverenin iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini almada kusurlu olduğu ispatlanırsa, SGK yardımlarının karşılamadığı zararlar için işverene karşı maddi ve manevi tazminat davası açılabilir. Meslek hastalığı tazminatı ne kadar sorusunun yanıtı; maluliyet oranı, tarafların kusuru, işçinin geliri, yaşı gibi faktörlere göre bilirkişilerce hesaplanır.  

Bu tazminat davaları İş Mahkemelerinde görülür ve 10 yıllık zamanaşımı süresine tabidir. Sürecin karmaşıklığı nedeniyle hukuki destek almak önemlidir.  

En Sık Görülen Meslek Hastalıkları ve Örnekleri

Türkiye’de SGK istatistiklerine göre bildirilen en sık görülen meslek hastalığı türleri konusunda farklı kaynaklarda çelişkili bilgiler bulunsa da , pnömokonyozlar (toz hastalıkları), ağır metal zehirlenmeleri, akciğer hastalıkları , kas-iskelet sistemi hastalıkları, mesleki astım ve cilt hastalıkları öne çıkan gruplar arasındadır. Madencilik, inşaat, kimya, metal işleme ve sağlık sektörleri yüksek riskli alanlardır. Ancak unutulmamalıdır ki, Türkiye’de meslek hastalıkları bildirimleri yetersizdir ve gerçek sayılar çok daha yüksek olabilir.  

Peki, boyun – bel fıtığı meslek hastalığı mıdır? Kas-iskelet sistemi rahatsızlıkları, özellikle bel ve boyun fıtıkları, eğer işin niteliği (ağır kaldırma, tekrarlayan zorlayıcı hareketler, kötü ergonomi vb.) ile hastalık arasında doğrudan bir nedensellik bağı kurulabilirse meslek hastalığı olarak kabul edilebilir. Ancak bu tür hastalıkların işle bağlantısını kanıtlamak genellikle zordur ve SGK Sağlık Kurulları ile mahkemelerin detaylı değerlendirmesini gerektirir. Yargıtay kararları da bu konuda olayın somut koşullarına ve alınan sağlık kurulu raporlarına göre değişkenlik göstermektedir.  

Meslek hastalıkları, çalışanların yaşam kalitesini düşürmenin yanı sıra iş gücü verimliliğini de olumsuz etkiler. Bu nedenle erken teşhis, doğru tedavi ve en önemlisi önleyici tedbirler büyük önem taşır.  

Sıkça Sorulan Sorular

Meslek hastalığı, çalışma koşullarının bir sonucu olarak ortaya çıkan, önlenebilir bir sağlık sorunudur. Türkiye’de yasal düzenlemelerle tanımlanmış, belirli şartlara bağlanmış ve mağdurlara çeşitli sosyal güvenlik ve tazminat hakları tanınmıştır. Ancak, tanı ve bildirim süreçlerindeki eksiklikler önemli bir sorundur.  

Meslek hastalıklarından korunmak için hem işverenlere hem de çalışanlara önemli görevler düşmektedir. İşverenler, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamında risk değerlendirmesi yapmak, gerekli tüm teknik ve idari önlemleri almak, çalışanları eğitmek ve bilgilendirmek, sağlık gözetimi yapmakla yükümlüdür. Çalışanlar ise alınan önlemlere uymak, kişisel koruyucu donanımları doğru kullanmak ve tehlikeli durumları bildirmekle sorumludur.  

• Çalıştığınız işin potansiyel risklerini öğrenin.
• İşveren tarafından sağlanan eğitimlere katılın ve talimatlara uyun.
• Size verilen kişisel koruyucu donanımları (maske, eldiven, gözlük vb.) doğru ve sürekli kullanın.
• İşle ilgili olabileceğini düşündüğünüz sağlık sorunları yaşarsanız vakit kaybetmeden işyeri hekimine veya bir sağlık kuruluşuna başvurun.
• Haklarınız konusunda bilgi edinin ve gerekirse profesyonel destek alın.